Συμπόσιο: Περιλήψεις

Επιστημονικό Συμπόσιο

«Το τοπίο και η ιστορία του.

Κοινωνικές, περιβαλλοντικές, αναπτυξιακές διαστάσεις»

Νεστόριο Καστοριάς, 28-30 Οκτωβρίου 2022

Περιλήψεις

 

 

Παρασκευή 28 Οκτωβρίου, 10.00 – 14.00   

1η Συνεδρία: «Πολιτισμικές κατασκευές του τοπίου»

 

1. Ιστορικές δυναμικές και περιβαλλοντικές μεταβολές: Η περίπτωση τριών χωριών στο Γράμμο

Γιώργος Αγγελόπουλος, Aν. καθηγητής κοινωνικής και πολιτικής ανθρωπολογίας

Ελένη Γελάνη, Υποψ. διδάκτορας κοινωνικής ανθρωπολογίας

Γεωργία Σαρκούδη, Μεταδιδάκτορας κοινωνικής ανθρωπολογίας,

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΑΠΘ.

 

Η παρούσα ανακοίνωση προέκυψε από εθνογραφική έρευνα που διενεργήθηκε στα χωριά Νέα Κοτύλη, Πευκόφυτο και Χρυσή καθώς και με χωριανούς που προέρχονται από την περιοχή αλλά μένουν στο Νεστόριο και την Καστοριά. Η έρευνα εστίασε στις διαδικασίες μέσω των οποίων το τοπίο σημειώνεται και σημαδεύεται από ανθρώπους και αποκτά λογική και περιεχόμενο. Οι βιοϊστορίες των κατοίκων ανέδειξαν τις κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές που παράγονται ιστορικά και ενσωματώνονται στον συλλογικό και ατομικό χρόνο συγκροτώντας το περιβάλλον ως τοπίο. Οι τοπικοί πληθυσμοί συνδιαλέγονται διαρκώς με το φυσικό περιβάλλον, ταυτόχρονα και αδιάκριτα «επεμβαίνουν» και «προσαρμόζονται» σε αυτό, οργανώνουν τη ζωή τους μέσα σε αυτόν τον τόπο, βρίσκονται εν ολίγοις σε αέναη κίνηση, διαμορφώνουν και διαμορφώνονται από/με μια σχέση μετωνυμικής και όχι γραμμικής αιτιότητας με το τοπίο. Οι ορεινές αυτές αγροτικές κοινότητες και ο τόπος τους δεν είναι σταθερές, σχετικά απομονωμένες και ανιστορικές οντότητες που αγωνίζονται να επιβιώσουν τιθασεύοντας το περιβάλλον, αλλά κοινωνίες που χαρακτηρίζονταν από αλλαγές, τεχνολογικές εξελίξεις, οικονομικές, ταξικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, επηρεαζόμενες από ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές. Κοινότητες που απαντώντας σε αυτές τις μεταβολές ταυτόχρονα μεταβάλουν τον τόπο τους ώστε τελικά το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν διακρίνονται αλλά αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

 

2. Τοπίο, μνήμη, ταυτότητα: ανθρωπολογικές προσεγγίσεις

Δημήτρης Δαλάκογλου, Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Vrije Universiteit Amsterdam

 

«Όλες οι αναμνήσεις», υποστηρίζουν οι Samuel και Thompson, «λέγονται από τη σκοπιά του παρόντος. Αφηγώντας τες πρέπει να βγάλουμε νόημα από το παρελθόν. Αυτό απαιτεί μια διαδικασία επιλογής, ταξινόμησης και απλοποίησης, την κατασκευή μίας συνεκτικής αφήγησης της οποίας η λογική σέρνει την βιωμένη ιστορία προς τον μύθο». Το τοπίο παίζει ένα ρόλο χωροθέτησης και υλικοποίησης αυτής της διαδικασίας και διασύνδεσης του μύθου και της βιωμένης ιστορίας προς την αναζήτηση της μνήμης και της ταυτότητας. Τα τοπία τραυματικής μνήμης (π.χ. χώροι του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη, η Νήσος Ρόμπεν στην Νότια Αφρική κλπ.) έχουν αποτελέσει τα πλέον συζητημένα τοπία μνήμης. Σε αυτή την παρουσίαση θέλω να μιλήσω για τους τρόπους που η Ανθρωπολογία έχει προσεγγίσει, την μνήμη, το τοπίο και τη ταυτότητα με έμφαση σε τραυματικά τοπία.

 

3. Το τοπίο στη ριζοσπαστική γεωγραφία: θεωρία και κοινωνικές πρακτικές

Κωστής Χατζημιχάλης, Ομότιμος καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

 

Για τη ριζοσπαστική γεωγραφία το τοπίο είναι ένα ορατό τμήμα του εδάφους και περιλαμβάνει φυσικά, οικολογικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά, έχει υλική και συμβολική υπόσταση, εμπεριέχει μνήμες και έχει συγκεκριμένη πολιτική οικονομία. Τα τοπία ρυθμίζονται και διεκδικούνται από διαφορετικούς κοινωνικούς δρώντες, π.χ. από την εξουσία που ρυθμίζει/απορυθμίζει τις χρήσεις και της κατηγορίες γης και δίνει κίνητρα για επενδύσεις, από ιδιώτες που υλοποιούν «αναπτυξιακά» έργα, από τη τοπική αυτοδιοίκηση, από ΜΚΟ και κοινωνικά κινήματα, κ.α. Οι κοινωνικές πρακτικές των παραπάνω δημιουργούν πολλαπλές συγκρούσεις μεταξύ εξουσίας, τμημάτων του κεφαλαίου, Ο.Τ.Α και κοινωνικών κινημάτων.

Στην ανακοίνωση θα αναφερθώ στη σχετική θεωρία και θα χρησιμοποιήσω ως παράδειγμα την καταστροφική επέλαση των ανεμογεννητριών στα τοπία των βουνοκορφών.

 

4. Ιστορίες και Γεωγραφίες του Τοπίου και η Σημασία τους για την Ελλάδα

Θεανώ Σ. Τερκενλή, Καθηγήτρια, Τμ. Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

 

Η εισήγηση αποσκοπεί αρχικά στην ανάδειξη του πολύπλευρου και μεγάλης σημασίας ρόλου της ιστορίας-γεωγραφίας και του πολιτισμικού πλαισίου για την ανθρώπινη ζωή με/μέσα στο Τοπίο, και συνεχίζει με την πραγμάτευση των λόγων που καθιστούν ιδιαίτερη την Ελληνική περίπτωση. Αποτελεί μια κριτική πραγμάτευση της έννοιας, της πρακτικής και της σημασίας του Τοπίου, μέσα από μια κοινωνικο-επιστημονική προσέγγιση, που αναδεικνύει την αξία και σημασία του για τον άνθρωπο, εστιάζοντας στην Ελλάδα. Βάσει της εγγενούς πολιτισμικής του ιδιότητας, του δημόσιου χαρακτήρα, και της συσχετιστικής του φύσης, σκιαγραφείται η κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκή ιστορία της έννοιας του τοπίου (landscape), όπως είθισται να χρησιμοποιείται ο όρος μέχρι σήμερα. Κατόπιν, διερευνάται ο πολύπλοκος χαρακτήρας του ελληνικού τοπίου, ως χωρο-κοινωνικό αποτέλεσμα των ιστορικών ιδιαιτεροτήτων του, της γεωγραφικής θέση της Ελλάδας και των πολιτισμικών της επαφών στη σφαίρα πολλαπλών επιρροών της ευρύτερης ανατολικής Μεσογειακής λεκάνης. Στοιχειοθετούνται συνοπτικά οι ποικίλες και πολλαπλές ιστορικο-γεωγραφικές επιδράσεις στην διαχρονική διαμόρφωση της έννοιας/ αίσθησης/ συνείδησης του τοπίου—τόσο ως προς την ‘πραγματική’ κατάσταση του ελληνικού τοπίου, όσο και ως προς τις αναπαραστάσεις και αναφορές του—σε σύγκριση με άλλες (δυτικο-ή βορειο-) ευρωπαϊκές εμπειρίες. Η εισήγηση κλείνει με συμπερασματικές σκέψεις ως προς τη σημασία των συμμετοχικών διαδικασιών και συνεργιών στην παραγωγή, αναπαραγωγή, κατανάλωση, σχεδιασμό, διαχείριση και χρήση των τοπίων.

 

5. Τουρισμός, ανάπτυξη και χρονικότητες στην ιστορική διαμόρφωση ενός τόπου: Μια εθνογραφική μελέτη

Ελευθερία Δέλτσου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμ. Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

 

Ότι ο τουρισμός θεωρείται ευρέως μέσο «ανάπτυξης» αποτελεί κοινό τόπο. Η ιστορία της τουριστικής ανάπτυξης σε ένα χωριό στη Χαλκιδική αναδεικνύει πώς μέσα από την υλοποίηση υποδομών που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη, διαφαίνεται η αλληλοπλοκή αξιακών συστημάτων, χρονικοτήτων, ιστορικοτήτων και πολιτικών οικονομιών, όπως και την ετερογένεια που υπάρχει στα αντιληπτικά σχήματα και στις αναπτυξιακές κατευθύνσεις που επιθυμούν οι διαφορετικοί δρώντες. Στην ανακοίνωση αυτή μια εθνογραφικά δεδομένα και μια βινιέτα σε ένα παραμελημένο πλέον σημείο ενός τουριστικού χωριού θα αναδείξει πώς ζητήματα που αφορούν στην ανάπτυξη, τον σχεδιασμό, και τις υποδομές διαπλέκονται με διαφορετικές συγκροτήσεις του τόπου και του χρόνου.

 

 

6. Αγροτικό ιδεώδες και περιβαλλοντικές συγκρούσεις. Στιγμιότυπα από αντικρουόμενες διαχειριστικές πρακτικές των εδαφικών πόρων της υπαίθρου

Μιχάλης Πέτρου, Ερευνητής Β΄, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

 

Στην παρούσα εισήγηση και με επίκεντρο τις αντιλήψεις και πρακτικές εκμετάλλευσης των τοπικών πόρων, εξετάζεται η ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης των νέων διακυβευμάτων και των ανταγωνισμών (χρήσεις γης, διαπραγματευτικές θέσεις και σχέσεις εξουσίας) που απορρέουν από  αντι¬κρουόμενες διαχειριστικές πρακτικές της υπαίθρου.

Αντλώντας εμπειρικά δεδομένα από μια πεδινή και μια ορεινή περιοχή, ο προβληματισμός επικεντρώνεται στην ανάδειξη των κοινωνικοπολιτισμικών και παραγωγικών συσχετισμών που προκύπτουν από αλληλοσυγκρουόμενες διεργασίες οικειοποίησης και εκμετάλλευσης της γεωργικής γης και του τρόπου  νοηματοδότησης του προσδοκώμενου πλαισίου της αγροτικής ζωής. Επικλήσεις του αγροτικού ιδεώδους, που παραπέμπουν στην εικόνα μιας ιδεατής υπαίθρου για επενδύσεις, αποκτούν μια πιο υλική υπόσταση είτε αυτή αφορά στην αγορά ακινήτων δεύτερης ή παραθεριστικής κατοικίας, είτε αφορά σε επενδύσεις στην πράσινη ενέργεια και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Σε κάθε περίπτωση το «αγροτικό περιβάλλον» δείχνει να είναι ο σημαντικότερος παράγοντας στην απόφαση εξωτοπικών δρώντων να στραφούν προς στην ύπαιθρο. Υπό το πρίσμα αυτό, έχει ενδιαφέρον ν’ αναδειχθεί, ο τρόπος με τον οποίο το αίτημα για τις εν λόγω επενδύσεις (πράσινη ενέργεια και βιώσιμη ανάπτυξη, εξοχική κατοικία) νομιμοποιεί νέες μη γεωργικές και μη παραγωγικές χρήσεις και οικειοποιήσεις του αγροτικού χώρου, προσελκύοντας νέες κατηγορίες επενδυτών «από τα έξω» και υποτάσσοντας τους γηγενείς αγρότες και μη, σε νέες χωρικές πειθαρχίες.

 

7. Πολιτισμικά τοπία και Προστατευόμενες Περιοχές: τα πολιτισμικά τοπία του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Θέκλα Κ. Τσιτσώνη, Θεοδώρα Θ. Ζάγκα, Τμήμα Δασολογίας και Φ.Π., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

 

«..ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο απλώς, σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή ενός λαού επάνω στην ύλη». Τα πολιτισμικά τοπία είναι συνυφασμένα με την πολλαπλή ερμηνεία της έννοιας του τοπίου, καθώς όλα τα τοπία ακόμη και τα καθαρά φυσικά τοπία είναι πολιτισμικά καθώς όλα έχουν δεχθεί την ανθρωπογενή επίδραση. Αποτελούν κυριολεκτικά ένα αποτύπωμα της ανθρώπινης ιστορίας. O όρος «πολιτισμικό τοπίο» ενστερνίζεται την άποψη πως όλα τα τοπία είναι συμβολικά, και αποτελούν εκφράσεις πολιτιστικών αξιών κ.ά.. Περιλαμβάνει τις ποικιλόμορφες εκδηλώσεις της αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπου και φύσης και κατ’ επέκταση αναπαριστούν το συνδυασμένο έργο ανθρώπου και φύσης. Με τον νέο τρόπο αντίληψης του τοπίου, που δίνει έμφαση στην αλληλεπίδραση του ανθρώπινου παράγοντα με τη φύση στο πέρασμα του χρόνου, προκύπτει ότι όλα τα τοπία διαθέτουν πολιτισμικές αναφορές, γιατί έχουν επηρεαστεί, κατά κάποιον τρόπο, από ανθρώπινη δραστηριότητα. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να συμβάλει στον προσδιορισμό και καταγραφή των πολιτισμικών τοπίων των Προστατευόμενων Περιοχών με ιδιαίτερη πολιτισμική αλλά και οικολογική σημασία και ειδικότερα του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού.

 

Παρασκευή 28 Οκτωβρίου, 17.00 – 20.00   

2η Συνεδρία: «Ιστορίες τοπίων: μελέτες παραδειγμάτων και εφαρμογές»

 

8. Η ιστορία τοπίου στο ΝΑ Γράμμο, ως πεδίο διεπιστημονικής συνάντησης: το έργο Eco-Time Machine

Νίκος Νικήσιανης, Διδάκτορας Βιολογίας, Εταιρία Συστάδα Ο.Ε., επιστημονικός υπεύθυνος του έργου,

Γιώργος Αγγελόπουλος, Aν. Καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Ανθρωπολογίας, Α.Π.Θ.

Σαμψών Παναγιωτίδης, Aν. Καθηγητής Δασολογίας και Φυσικού Περιβαλλοντός, Α.Π.Θ.

Θάνος Τσακίρης, Ερευνητής, Ινστιτούτο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΕΚΕΤΑ/ΙΠΤΗΛ)

 

Το τοπίο στην ελληνική ορεινή ενδοχώρα έχει αλλάξει άρδην τις τελευταίες δεκαετίες, εξαιτίας της εγκατάλειψης της κτηνοτροφίας, της γεωργίας και των ορεινών οικισμών. Η αλλαγή αυτή, παρότι έχει σημαντικές οικολογικές συνέπειες, δεν έχει μελετηθεί συχνά από περιβαλλοντική σκοπιά και δεν έχει αποτυπωθεί με ποσοτικούς όρους.

Στο πλαίσιο του έργου «Ecotime Machine – Ανάπτυξη εφαρμογής 4D περιήγησης στην ιστορία του τοπίου» διερευνήθηκε η ιστορία του τοπίου στο νοτιο-ανατολικό Γράμμο, μέσα από το συνδυασμό διαφορετικών μεθόδων από τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιστήμες, όπως φωτοερμηνεία διαδοχικών αεροφωτογραφιών, δειγματοληψίες βλάστησης, παρακολούθηση πανίδας, παλυνολογία, συνεντεύξεις και συλλογή μαρτυριών κα. Τα δεδομένα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις συνδυάστηκαν και γεωαναφέρθηκαν, ώστε να ερμηνευθούν αποτελεσματικά οι αλλαγές που βλέπουμε στο τοπίο.

Η αλλαγή στην κάλυψη της γης επέφερε αλλαγές στη χρήση της γης και τη νοηματοδότηση του τοπίου. Στη θέση του παλιού μεικτού αγροδασικού τοπίου, έχουμε σήμερα μία σχεδόν αμιγώς δασική περιοχή, η οποία αξιοποιείται κυρίως από την υλοτομία και τον τουρισμό. Στο πλαίσιο των κυρίαρχων οικοτουριστικών προσεγγίσεων, η ιστορία αυτή συχνά απωθείται και η περιοχή αναδεικνύεται ως ένα διαχρονικό, ανιστορικό φυσικό τοπίο, ή ακόμα ως ένα παρθένο δάσος.

Τα αποτελέσματα του έργου αποτυπώθηκαν με τη βοήθεια δύο καινοτόμων εφαρμογών που δημιουργήθηκαν ειδικά για το έργο, έναν 2D διαδικτυακό διαδραστικό χάρτη και μία 3D εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας.

 

9. Η Επαυξημένη Πραγματικότητα ως μέσο βιωματικής εμπειρίας στην Ιστορία Τοπίου

Θάνος Τσακίρης, Χατζιάρας Γεώργιος, Ηλίας Μούρτος, Τζοβάρας Δημητριος

Ινστιτούτο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΕΚΕΤΑ/ΙΠΤΗΛ)

 

Στα πλαίσια του έργου Eco Time-Machine αναπτύχθηκε μια εφαρμογή επαυξημένης τρισδιάστατης αναπαράστασης και οπτικοποίησης της ιστορίας τοπίου της περιοχής της Κωτύλης στο Γράμμο. Ο χρήστης μέσω αυτής της εφαρμογής μπορεί να περιηγηθεί στη γεμάτη φυσικό πλούτο και πολιτιστικά στοιχεία έκταση, «ταξιδεύοντας» ταυτόχρονα στο χρόνο. Επιλέγοντας την επιθυμητή δεκαετία, έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει την εξέλιξη του τοπίου, τις αλλαγές που συνέβησαν όσον αφορά τη βλάστηση αλλά και αρχιτεκτονικά κτίσματα της περιοχής. Η μορφή της χλωρίδας και της βλάστησης της περιοχής προσαρμόζεται, υπολογίζεται αυτόματα κι αναπαρίσταται στην εφαρμογή ανάλογα με τις επιλογές και την τοποθεσία του χρήστη. Συνεπώς, ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να εξετάσει την εξέλιξη της βλάστησης της περιοχής.

Για την υλοποίηση της εφαρμογής ήταν απαραίτητη η δημιουργία του οικολογικού μοντέλου της περιοχής  (συσχετίζοντας διάφορες παραμέτρους και γεωμορφολογικά στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα στην περιοχή). Το μαθηματικό μοντέλο που δημιουργήθηκε, χρησιμοποιήθηκε για να αναπαριστήσει την καταγεγραμμένη περιβαλλοντική ιστορία. Στη συνέχεια, με βάση το οικολογικό μοντέλο, εξετάστηκαν εναλλακτικά σενάρια για την ιστορία του τοπίου και την εξέλιξή του στο μέλλον.

Το λογισμικό αναπτύχθηκε στο περιβάλλον της Unity3D και αξιοποιεί τεχνολογίες γεωαναφοράς καθώς και εύρεσης,  τοποθέτησης και προσανατολισμού του χρήστη σε φορητές συσκευές Android (δυνατότητα εντοπισμού στο χώρο χρησιμοποιώντας GPS και στοιχεία από τους αισθητήρες κίνησης των φορητών συσκευών).

 

10. Το τοπίο της Πρέσπας μέσα στον χρόνο

Ευθύμιος Δημόπουλος, MedINA – Χωροτάκτης, Υπεύθυνος προγράμματος LPPT

Βιβή Ρουμελιώτου, ΕΠΠ – νομικός, συντονίστρια δράσεων πολιτικής

Δρ. Γιώργος Κατσαδωράκης, ΕΠΠ – βιολόγος, Επιστημονικός σύμβουλος

 

Στην ανάλυση του τοπίου η συμμετοχή των ανθρώπων που ζουν και εργάζονται σε αυτό είναι βασικό στοιχείο για την καλύτερη κατανόηση του πλαισίου όπου συντελούνται οι σχετικές μεταβολές. Αυτοί είναι που υπό την επίδραση ευρύτερων παραγόντων και δυνάμεων (οικονομικών, θεσμικών κλπ.) κάνουν επιλογές και παίρνουν αποφάσεις που διαμορφώνουν το τοπίο. Η ανάλυση αυτής της αλληλεπίδρασης βρίσκεται στον πυρήνα των μελετών της ιστορίας του τοπίου και είναι απαραίτητη για τη διατύπωση προτάσεων πολιτικής.

Υπό αυτό το πρίσμα, για την ανάλυση των μεταβολών του τοπίου στον Δήμο Πρεσπών χρησιμοποιήσαμε μια συμμετοχική μέθοδο χαρτογράφησης των αλλαγών τα τελευταία 70 χρόνια και καταγραφής των παραγόντων που συνέβαλαν σε αυτές. Η μείωση της κτηνοτροφίας και η δάσωση περιοχών, η εγκατάλειψη και αλλαγή του χαρακτήρα των οικισμών, η δημιουργία του αρδευτικού δικτύου, και η διάσπαρτη δόμηση αποτελούν τις βασικές αλλαγές που καταγράφηκαν. Τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν την πόλωση μεταξύ εγκατάλειψης που παρατηρείται στις ορεινές-ημιορεινές περιοχές και εντατικοποίησης των πεδινών εκτάσεων και αναδεικνύουν όψεις των αλλαγών που δεν διακρίνονται εύκολα με άλλες τεχνικές. Οι κοινωνικοί παράγοντες έχουν επηρεάσει την περιοχή σε βάθος χρόνου, ενώ οικονομικοί και θεσμικοί σχετίζονται με πιο πρόσφατες αλλαγές. Η αντίληψη των συμμετεχόντων για αυτές τις αλλαγές φαίνεται να επηρεάζεται από τη διαχρονική μείωση του πληθυσμού, όπως συμβαίνει και σε άλλες απομακρυσμένες περιοχές.

 

11. Η φύση της Πελοποννήσου στις αρχές του 19ου αιώνα: Διαδικτυακή εφαρμογή και ορισμένα συμπεράσματα

Ελένη Γκαδόλου Δρ. Γεωγραφίας, Κ. Κουτσοβούλου, Βασίλης Δέτσης, Αναπληρωτής Καθηγητής. Τμήμα Οικονομίας & Βιώσιμης Ανάπτυξης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

 

Είναι πλέον κοινός τόπος ότι η κατανόηση της σημερινής κατάστασης της φύσης και των τοπίων απαιτεί και την κατανόηση της ιστορικής τους πορείας. Όμως, τα ιστορικά δεδομένα, όταν υπάρχουν, είναι λίγα και ελλιπή και απαιτούν επίπονη επεξεργασία, ερμηνεία και οργάνωση πριν χρησιμοποιηθούν. Πραγματοποιήθηκε μία τέτοια προσπάθεια για την Πελοπόννησο των αρχών του 19ου αιώνα. Αποδελτιώθηκαν οι κατάλογοι ειδών χερσαίων αγγειόσπερμων φυτών και σπονδυλωτών της Γαλλικής Αποστολής του Μοριά και χαρτογραφήθηκαν οι αναφερόμενες κατανομές τους σε τρία επίπεδα: Α. Πελοπόννησος, Β. διοικητική ενότητα (νομοί του Καποδίστρια – 1832), Γ. συγκεκριμένο τοπωνύμιο ή περιγραφική απόδοση περιοχής (κάνναβος 10×10 km). Πραγματοποιήθηκε επίσης αποδελτίωση και εντοπισμός στο χάρτη περιγραφών τοπίων από τα “Ταξίδια στο Μοριά” του W.M. Leake όπως και περιγραφών τοπίων της Γαλλικής Αποστολής που περιλαμβάνουν εικόνες του σχετικού τόμου. Το αποτέλεσμα είναι διαθέσιμο ως διαδικτυακή εφαρμογή (https://atlas-1-2-elenigad.hub.arcgis.com/). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι τα δεδομένα δείχνουν εκτεταμένη μετατροπή φυσικής βλάστησης σε καλλιέργειες σε χαμηλά υψόμετρα, υποχώρηση των ιστορικών δασών ελάτης και των δασών φυλλοβόλων δρυών, στην τελευταία περίπτωση είτε προς όφελος καλλιεργειών είτε προς άλλες μορφές φυσικής βλάστησης.

Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση».

 

12. Μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία: η διαχρονική συμβολή της στη διαμόρφωση του φυσικού τοπίου

Βασιλική Λάγκα, Καθηγήτρια Τμ. Τεχνολόγων Γεωπόνων, ΑΤΕΙΘ

 

Η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία αποτελεί ένα από τα συστήματα εκτροφής της  Χώρας μας όπως και άλλων χωρών της Μεσογειακής Ευρώπης (Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία κ.α). Κατά το σύστημα αυτό τα κοπάδια μετακινούνται την Άνοιξη (Απρίλιο-Μάιο) προς τους ορεινούς βοσκοτόπους, ενώ το Φθινόπωρο (Οκτώβριο-Νοέμβριο) επιστρέφουν στην πεδιάδα (χειμαδιό). Στη Χώρα μας περίπου σε ένα εκατομμύριο ζώα (3.000 εκμεταλλεύσεις) εφαρμόζεται το σύστημα αυτό.

Συνδέεται άμεσα  με το φυσικό περιβάλλον, το οποίο αποτελεί πηγή διατροφής για το κοπάδι συμβάλλοντας – επηρεάζοντας,  παράλληλα τη διαμόρφωση του φυσικού τοπίου διαμέσου της βόσκησης και των διαχειριστικών πρακτικών του κοπαδιού (περιφράξεις, μονοπάτια, στρούγκες για το άρμεγμα, ποτίστρες, καταλύματα για τα ζώα και τους ανθρώπους κ.ά).

Η εντατικοποίηση των αγροτικών συστημάτων είχε και έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του “μωσαϊκού” του αγροτικού τοπίου αλλά και γενικότερα της αγροτικής πολιτιστικής κληρονομίας. Η διατήρηση της μετακινούμενης αιγοπροβατοτροφίας παρουσιάζει επομένως ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η επικράτησή της σε βάθος αιώνων έχει διαμορφώσει ένα σύνολο πολιτιστικών στοιχείων (μουσική, χοροί, πανηγύρια, ήθη και έθιμα), που χαρακτηρίζουν τις περιοχές στις οποίες εντοπίζεται μέχρι και σήμερα και έχουν διαμορφώσει, εν γένει, την πολιτιστική ταυτότητα αυτών των περιοχών, συνθέτοντας τη γεωργική πολιτιστική κληρονομιά τους.

 

13. Απάνω Μεριά: το τελευταίο Συριανό τοπίο

Πέτρος Φρέρης, Ηώ Σταυρίδη, Απάνω Μεριά, Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση

 

Η Απάνω Μεριά είναι το βόρειο τμήμα του νησιού της Σύρου. Είναι το τελευταίο τοπίο στο νησί που έχει παραμείνει πλήρως φυσικό. Στην Απάνω Μεριά συναντιούνται η αρχαιολογία, η γεωλογία, η βιοποικιλότητα και η σύγχρονη ανθρώπινη δραστηριότητα με έναν τρόπο που κρατάει ακόμα ζωντανό τον αυθεντικό χαρακτήρα της περιοχής μέσα στον χρόνο.

Η ΚΟΙΝΣΕΠ Απάνω Μεριά είναι ένας φορέας που δημιουργήθηκε με στόχο να προωθήσει βιώσιμες δραστηριότητες που θα συμβάλλουν στην  προστασία του τελευταίου Συριανού τοπίου.

Τα μονοπάτια και οι ξερολιθιές κρατούν σταθερά τα θεμέλια της Απάνω Μεριάς για να μπορούμε σήμερα να συνεχίζουμε να περπατάμε στα χνάρια του Φερεκύδη, δασκάλου του Πυθαγόρα, να θαυμάζουμε τα μυρωδάτα θυμάρια και τους αρχέγονους γλαυκοφανείς και να έχουμε το προνόμιο να προσκαλούμε νέους επιστήμονες και εθελοντές από όλο τον κόσμο να μας βοηθήσουν να μελετήσουμε, να διατηρήσουμε και να αναδείξουμε αυτή την κυκλαδίτικη ομορφιά.

 

Σάββατο 29 Οκτωβρίου, 10.00 – 14.00        

3η Συνεδρία: «Ιστορία της βλάστησης και αλλαγές στις χρήσεις γης»

 

14. Η κληρονομία του τοπίου: η ιστορία των χρήσεων/καλύψεων γης στον ΝΑ Γράμμο

Νίκος Νικήσιανης, Διδάκτορας Βιολογίας, Εταιρία Συστάδα Ο.Ε., Σόνια Αντωνιάδου, MSc Δασολογίας, Σωτήρης Κωνσταντίνου, Δασολόγος Γιώργος Πουλής, MSc Δασολογίας, Κώστας Τουλούμης, Διδάκτορας Βιολογίας

 

Στο πλαίσιο του έργου «Ecotime Machine» διερευνήθηκε η ιστορία της βλάστησης στο νοτιο-ανατολικό Γράμμο. Με βάση τα αποτελέσματα, ο πληθυσμός της περιοχής έφτασε στο μέγιστο (1.600 άτομα) πριν τη δεκαετία του 1940, για να συρρικνωθεί στη συνέχεια ως σήμερα (243 άτομα). Αντίστοιχα, η κτηνοτροφία μειώθηκε από τις 30.000 ζωικές μονάδες περίπου στο 1/10, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις κατά 98% και οι λιβαδικές κατά 30%. Το αποτέλεσμα ήταν μία αύξηση των δασικών εκτάσεων κατά 22%, με το μεγαλύτερο μέρος να το κερδίζει η Μαύρη Πεύκη. Ταυτόχρονα, ο βαθμός δενδροκάλυψης ανέβηκε σημαντικά, τόσο στις εναπομείνασες ανοικτές εκτάσεις όσο και στις δασικές, οδηγώντας στην εκτίμηση ότι η πραγματική έκταση που καλύπτεται από δέντρα διπλασιάστηκε στο διάστημα 1945-2015.

Εντός της περιοχής έρευνας, το 2007 κάηκαν 303 ha δασικής βλάστησης, αποτελούμενης κυρίως από Μαύρης Πεύκης. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της έκτασης έχει ήδη αναδασωθεί με φυσικό τρόπο. Η σύνθεση όμως των ειδών στα νέα αυτά δάση είναι πολύ διαφορετική από το καμένο δάσος, τα δάση που κάλυψαν τις προαναφερόμενες γυμνές εκτάσεις, ή τα υπόλοιπα δάση της περιοχής, αφού κυριαρχούν πρόσκοπα φυλλοβόλα είδη. Η διαφορά αυτή αποδίδεται στη μεταπυρική συμπεριφορά της Μαύρης Πεύκης, η οποία δυσκολεύεται να αναγεννηθεί μετά από επικόρυφη πυρκαγιά, σε περιβαλλοντικούς παράγοντες (κλίση) και στην πίεση της βόσκησης, καθώς οι εγκαταλελειμμένες εκτάσεις υπέστησαν πιθανώς μια διαρκώς μειούμενη πίεση βόσκησης κατά τη σταδιακή δάσωσή τους.

 

15. Το τοπίο στο χρόνο: τα αρχεία των παλυνόμορφων ως μέσο ανάδειξης της επίδρασης του κλίματος και του ανθρώπου στη διαμόρφωσή του

Σαμψών Παναγιωτίδης, Αν. Καθηγητής Δασολογίας Α.Π.Θ., Α. Μαυρίδου, Ε. Συροπούλου

 

Με την είσοδο των ανθρώπινων κοινωνιών στην ‘πολιτισμική περιπέτεια’ το τοπίο δε διαμορφώνεται πλέον μόνο από το κλίμα αλλά και από την οργανωμένη κοινωνική και παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώπων. Αυτή η ποιοτική διαφοροποίηση επέρχεται στον Ελλαδικό χώρο πριν από 8-9000 χρόνια. Τα φυτικά (γυρεόκοκκοι, σπόρια, ανθρακοτεμάχια) και άλλα παλυνόμορφα μας δίνουν τη δυνατότητα, υπό κατάλληλες συνθήκες διατήρησης, να αποκτήσουμε εικόνα του τοπίου μιας περιοχής στο κοντινό ή/και μακρινό παρελθόν. Δύο παραδείγματα/υποδείγματα του τρόπου που διαμορφώνεται το τοπίο δίνονται μέσα από τα διαγράμματα γύρης ενός ανθρωπογενούς τοπίου στην Τορώνη (Χαλκιδική) και ενός τοπίου, αυτό του Γράμμου, που εξελίσσεται στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του υπό την επίδραση κυρίως των φυσικών παραγόντων. Η σχετική θέση ανάκτησης των παλυνόμορφων, σε άμεση γειτνίαση με ανθρώπινους οικισμούς όπως συμβαίνει στη Τορώνη, παίζει σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση της έντασης των αγροτοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Στην περίπτωση του Γράμμου μια ολοκληρωμένη αλληλουχία στην εξάπλωση των κύριων δασικών ειδών, πεύκης, δρυός, ελάτης, οξιάς διαμορφούμενη κυρίως από τις κλιματικές συνθήκες μπορεί να διαγνωσθεί στο αντίστοιχο διάγραμμα γύρης. Η περίπτωση του Γράμμου που αποτελεί προστατευόμενη περιοχή του δικτύου NATURA 2000 αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς φαίνεται ότι ο χώρος λειτούργησε ως καταφύγιο απέναντι στις δύσκολες κλιματικές συνθήκες της τελευταίας παγετώδους περιόδου.

 

16. Το προϊστορικό τοπίο της Λευκάδας και οι μεταβολές που σημειώθηκαν στα χρόνια της Ενετοκρατίας μέσα από την παλυνολογική έρευνα

Αναστασία Β. Γαζή, Διδάκτωρ του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος  ΑΠΘ- Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής

 

Οι αλλαγές στην εικόνα ενός τοπίου έχουν αναμφισβήτητα άμεση σχέση με το βαθμό επίδρασης του ανθρώπινου παράγοντα στο φυσικό περιβάλλον, τις κοινωνικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, τις φυσικές καταστροφές, τις κλιματικές συνθήκες κάθε εποχής κ.ά. Ο ρόλος του ανθρώπου, στη διαχρονική εξέλιξη της βλάστησης στη νήσο Λευκάδα, μελετήθηκε μέσω της λήψης προφίλ ιζήματος 3,5 m από το έλος του Βλυχού, με τη μέθοδο ανάλυσης της γύρης και τη ραδιοχρονολόγηση επιλεγμένων δειγμάτων.

Από το διάγραμμα γύρης προέκυψαν σημαντικές διατυπώσεις και συμπεράσματα για το τοπίο της Λευκάδας έως 4.700 χρόνια πριν από σήμερα.

Ενδιαφέρουσες αλλαγές στο φυσικό τοπίο σύμφωνα με τα παλυνολογικά δεδομένα σημειώθηκαν στα προϊστορικά χρόνια  κατά τη διάρκεια της μετάβασης από την Πρωτοελλαδική στη Μεσοελλαδική περίοδο και στη διάρκεια της Υστεροελλαδικής περιόδου της Εποχής του Χαλκού. Τα αποτελέσματα του διαγράμματος γύρης συσχετίσθηκαν με τα δεδομένα των αρχαιολογικών ευρημάτων της περιοχής. Αξιοσημείωτες μεταβολές στο διάγραμμα γύρης καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας και της Αγγλικής Διοίκησης του νησιού, οι οποίες συσχετίσθηκαν με τις διασωθείσες αρχειακές πηγές (από το ενετικό αρχείο και το αρχείο της Αγγλικής Διοίκησης των ΓΑΚ Λευκάδας), τα κείμενα των περιηγητών του 19ου αιώνα και τις ιστορικές αναφορές.

 

17. Παρελθόν και μέλλον της κάλυψης και χρήσης γης σε ημι-ορεινές περιοχές στο νομό Ιωαννίνων: αλλαγές που έγιναν ή προβλέπονται να γίνουν λόγω εγκατάλειψης στη διάρκεια ενός αιώνα

Διογένης Κιζιρίδης¹, Άννα Μαστρογιάννη¹, Μαγδαληνή Πλένιου², Φώτιος Ξυστράκης², Ελπίδα Καραδήμου¹, Σπύρος Τσιφτσής³, Ιωάννης Τσιριπίδης¹

¹ Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
² Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ
³ Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας

 

Η κάλυψη και χρήση γης (ΚΧΓ) στα βουνά της Νότιας Ευρώπης μεταβάλλεται δραματικά, κυρίως εξαιτίας της εγκατάλειψης παραδοσιακών καλλιεργητικών πρακτικών, οι οποίες έχουν ιστορικά διαμορφώσει το τοπίο. Για την πρόβλεψη μελλοντικών τάσεων και απειλών, είναι επομένως σημαντική η μελέτη ιστορικών προτύπων εγκατάλειψης, και η συσχέτισή τους με τις ραγδαίες κοινωνικο-οικονομικές και κλιματικές αλλαγές της εποχής μας. Επιδιώξαμε αυτούς τους στόχους για πέντε ημι-ορεινές περιοχές του νομού Ιωαννίνων. Το ιστορικό ΚΧΓ, από την αρχή της εγκατάλειψης το 1945, και για διάστημα 70 ετών, χαρτογραφήθηκε και μετέπειτα αναλύθηκε με μετρικές τοπίου. Η ΚΧΓ συσχετίστηκε με κοινωνικο-οικονομικούς και βιοφυσικούς παράγοντες. Η μελλοντική ΚΧΓ σε ορίζοντα 40ετίας προβλέφθηκε με μια ακριβέστερη εκδοχή του μοντέλου CLUE-S, την οποία αναπτύξαμε στο επίπεδο των μεταβάσεων ΚΧΓ, και την οποία εφαρμόσαμε για συνδυασμούς κοινωνικο-οικονομικών και κλιματικών σεναρίων. Βρήκαμε ότι στο παρελθόν οι αγροί μειώθηκαν από 30% σε 3% της έκτασης, και τα δάση αυξήθηκαν από 22% σε 63%. Επακολούθως, το τοπίο έγινε πιο ομοιογενές, αν και ελαφρώς πιο κατακερματισμένο, με την ποικιλότητα των οικοτόνων να μειώνεται. Η εγκατάλειψη επιταχύνθηκε, και μετατοπίστηκε πρόσφατα σε μικρότερα υψόμετρα κατά το δεύτερο κύμα μείωσης πληθυσμού και κτηνοτροφίας. Το μοντέλο για το μέλλον προέβλεψε τη σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση των αγρών και την επιβραδυμένη αύξηση των δασών, με την παραδοχή ότι συνεχίζονται οι πρόσφατες τάσεις. Η διαφορά στις προβλέψεις μεταξύ του πιο αισιόδοξου και πιο απαισιόδοξου κλιματικού σεναρίου ήταν περίπου 10% της έκτασης. Συγκεκριμένα, σε θερμότερο και ξηρότερο κλίμα, οι θαμνότοποι προβλέφθηκαν σε μικρότερα υψόμετρα και ηπιότερες κλίσεις, ενώ τα δάση σε μεγαλύτερα υψόμετρα και πιο απότομες κλίσεις. Πολλές διαφορές εμφανίστηκαν μόνο σε κάποιους συνδυασμούς σεναρίων, αναδεικνύοντας την αλληλεπίδραση των παραγόντων, και τη χρησιμότητα των πειραματισμών με σενάρια προσομοιώσεων. Γενικά, τέτοιες αναλύσεις μπορούν να συνεισφέρουν στο σχεδιασμό πολιτικών διαχείρισης και αποκατάστασης για τον μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων της εγκατάλειψης τέτοιων απειλούμενων τοπίων της Μεσογείου.

 

18. Βλάστηση και φυτοποικιλότητα σε ένα έντονα μεταβαλλόμενο ημι-ορεινό τοπίο στον νομό Ιωάννινων: διερεύνηση των επιπτώσεων των αλλαγών στις χρήσεις γης

Άννα Μαστρογιάννη¹, Διογένης Κιζιρίδης¹, Μαγδαληνή Πλένιου², Φώτιος Ξυστράκης², Σπύρος Τσιφτσής³, Ιωάννης Τσιριπίδης¹

¹ Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

² Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ

³ Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας

 

Τα μεσογειακά τοπία και τα πρότυπα φυτικής ποικιλότητας σε αυτά έχουν διαμορφωθεί ιστορικά από τη συνύπαρξη διαφορετικών χρήσεων γης και ως εκ τούτου φυσικών και ημι-φυσικών τύπων βλάστησης. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το τοπίο στις ημι-ορεινές και ορεινές περιοχές της Ελλάδας μεταβάλλεται με γρήγορο ρυθμό, κυρίως, λόγω της εκτεταμένης εγκατάλειψης γεωργικών-κτηνοτροφικών χρήσεων γης. Ο συνδυασμός μελέτης ταξινομικής, λειτουργικής και φυλογενετικής ποικιλότητας αποτελεί τον πλέον κατάλληλο τρόπο διερεύνησης των προτύπων φυτικής ποικιλότητας, καθώς προσφέρει συμπληρωματικές πληροφορίες για τις επιμέρους πτυχές της ποικιλότητας, αναδεικνύοντας τους σημαντικότερους παράγοντες διαμόρφωσής τους. Στο πλαίσιο ερευνητικού έργου με σκοπό τη διερεύνηση των επιπτώσεων των μεταβολών χρήσεων γης στη φυτική ποικιλότητα, πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία βλάστησης σε ένα ημι-ορεινό τοπίο στον νομό Ιωαννίνων, έντονα μεταβαλλόμενο κατά τις τελευταίες επτά δεκαετίες. Στην περιοχή μελέτης, διακρίθηκαν μέσω αριθμητικής ταξινόμησης, 11 χλωριδικά και οικολογικά διακριτές φυτοκοινότητες: έξι λιβαδικές και πέντε δασικές. Από τη διερεύνηση της ταξινομικής ποικιλότητας, μέσω των αριθμών του Hill, βρέθηκε ότι η α-ποικιλότητα για την πλειοψηφία των λιβαδικών φυτοκοινοτήτων ήταν υψηλότερη από αυτή των δασικών, ενώ η μεγαλύτερη β-ποικιλότητα παρατηρήθηκε μεταξύ των λιβαδικών και δασικών φυτοκοινοτήτων. Για τη μελέτη της λειτουργικής ποικιλότητας, προσδιορίστηκαν οι στρατηγικές ζωής κατά Grime των φυτικών taxa, βάσει μετρήσεων λειτουργικών χαρακτηριστικών σε αυτά. Οι λιβαδικές κοινότητες βρέθηκε ότι αποτελούνται από είδη με μεγαλύτερη προσαρμογή στην καταπόνηση από τις δασικές, με τα πρότυπα αυτά να σχετίζονται κυρίως με εδαφολογικούς και φυσιογραφικούς παράγοντες, ενώ η εμφάνιση της στρατηγικής διαταραχόφιλων ειδών διέφερε σημαντικά μεταξύ φυτοκοινοτήτων με διαφορετική χρήση γης. Τέλος, από τη διερεύνηση της φυλογενετικής ποικιλότητας αναδείχθηκε η έντονη διαφοροποίηση μεταξύ λιβαδικών και δασικών κοινοτήτων, ενώ παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική, αρνητική συσχέτιση μεταξύ της παρατηρούμενης φυλογενετικής ποικιλότητας και της έντασης διαταραχής. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι επιμέρους χρήσεις γης, που σχετίζονται με διαφορετικά επίπεδα διαταραχής και καταπόνησης, αποτελούν κυρίαρχους παράγοντες διαμόρφωσης των παρατηρούμενων προτύπων φυτικής ποικιλότητας. Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται η ανάγκη για τη διατήρηση των παραδοσιακών μορφών χρήσεων γης, οι οποίες συμβάλλουν στη διατήρηση υψηλής ποικιλότητας σε επίπεδο τοπίου, μέσω της διατήρησης διαφορετικών ενδιαιτημάτων και σταδίων διαδοχής της βλάστησης.

 

19. Μεταβολές χρήσεων γης στην Ευρυτανία

Γιώργος Φωτιάδης, Σ. Καλούδης, Μ. Γλυκού, Σ. Γαλανοπούλου

Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

 

Ο άνθρωπος έχει παρουσία, στη Μεσογειακή λεκάνη, χιλιάδων ετών διαμορφώνοντας το τοπίο και τις συνθήκες εδαφοκάλυψης από διαφορετικούς τύπους βλάστησης και από κατασκευές. Η ορεινή περιοχή της Ευρυτανίας αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αλλαγών στη δασοκάλυψη για τη χρονική περίοδο 1945 – 2015. Για τη καταγραφή της εδαφοκάλυψης και των διαχρονικών μεταβολών της, επιλέχθηκαν δειγματοληπτικές επιφάνειες σε ορθοαεροφωτογραφίες και έγινε χρήση του λογισμικού Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών ArcGIS για τη μελέτη τους. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η έκταση και η πυκνότητα δασοκάλυψης έχουν αυξηθεί σημαντικά από το 1945, τόσο σε ό,τι αφορά στο κύριο δασικό είδος της περιοχής μελέτης (κατά 13,7%), που είναι η ελάτη (Abies cephalonica), όσο και στα πλατύφυλλά δασικά είδη (κατά 6,43%) όπως η καστανιά (Castanea sativa), διάφορα είδη δρυός (Quercus pubescens, Q. frainetto), πλατάνι (Platanus orientalis), λευκή ιτιά (Salix alba) κ.ά. Από την άλλη σημαντική μείωση της εδαφοκάλυψης είχαν οι γεωργικές καλλιέργειες (κατά 9,39%) και οι εκτάσεις με θαμνώδη είδη (8,43%), όπως του πουρναριού (Quercus coccifera) και άλλων αείφυλλων και φυλλοβόλων ειδών. Οι μεταβολές της εδαφοκάλυψης και ειδικότερα της δασοκάλυψης αποδίδονται, κατά κύριο λόγο, στη σταδιακή μείωση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων, όπως είναι, οι αγροτικές καλλιέργειες, η νομαδική βόσκηση κοπαδιών και οι υλοτομίες και στον φυσικό ανταγωνισμό των ειδών.

 

20. Το δασικό τοπίο: ιστορική αναδρομή και οι σύγχρονες προσεγγίσεις ανάλυσης και διαχείρισης

Στυλιανός Γκατζογιάννης, Δρ. Δασολογίας

Μετά από μια σύντομη παρουσίαση ορισμών του τοπίου, που δίνει η ευρωπαϊκή και η εθνική νομοθεσία, ακολουθεί η οριοθέτηση της έννοιας του τοπίου και των σχέσεων με άλλες σχετικές έννοιες, όπως είναι τα φυσικά οικοσυστήματα και το περιβάλλον.

Μετά από σύντομη αναδρομή στις πρόσφατες εξελίξεις στη δασοπονία και στην επισήμανση για την αναγκαία σήμερα μετάβαση από τη “δασοσυστάδα” στο “δασικό τοπίο”, προσδιορίζονται στη συνέχεια τα δομικά στοιχεία ενός φυσικού τοπίου, με έμφαση στα δασικά τοπία και οικοσυστήματα, και αναλύονται οι φυσικές λειτουργίες που το χαρακτηρίζουν και αναδεικνύουν το ρόλο και τη σημασία του, τόσο προς την κατεύθυνση της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και προς την ικανοποίηση ανθρώπινων αναγκών και απαιτήσεων.

Ακολουθεί η παρουσίαση σύγχρονων προσεγγίσεων ανάλυσης και χαρτογράφησης των δασικών λειτουργιών των φυσικών τοπίων και διατυπώνονται προτάσεις για τρόπους ανάδειξης, αποτελεσματικής προστασίας και αειφορικής διαχείρισης των δασικών τοπίων.

 

Σάββατο 29 Οκτωβρίου, 17.30 – 19.30        

4η Συνεδρία: «Νομικές, χωροταξικές, αισθητικές και εκπαιδευτικές προσεγγίσεις του τοπίου»

 

21. Σύγχρονες διαστάσεις της νομικής προστασίας του τοπίου

Παναγιώτης Γαλάνης, Δικηγόρος Περιβαλλοντικού Δικαίου, Διδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ

Η παρούσα εισήγηση στόχο έχει να τονίσει τις νομικές διαστάσεις της προστασίας του τοπίου ως «περιβαλλοντικού αγαθού». Τονίζεται ότι το 2010 το ελληνικό κοινοβούλιο προχώρησε στην «Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο» (ή Σύμβαση της Φλωρεντίας), που αποτέλεσε το εφαλτήριο για να δημιουργηθεί μια συγκροτημένη και διακριτή πολιτική τοπίου στον σχεδιασμό με σαφείς στόχους, προγράμματα και σχέδια εφαρμογής. Οι διατάξεις αυτής της Σύμβασης, που θα εξεταστεί στην παρούσα, δεν θα θίγουν αυστηρότερες διατάξεις που αφορούν στην προστασία, στη διαχείριση και στο σχεδιασμό τοπίων, οι οποίες εμπεριέχονται σε άλλα υφιστάμενα ή μελλοντικά δεσμευτικά εθνικά ή διεθνή κείμενα (άρθρο 12). Αναλύεται ότι η προστασία του τοπίου οφείλεται αφενός στο ότι επιτελεί σκοπό δημοσίου συμφέροντος (κατ’ εξειδίκευση του άρθρου 24 παρ. 1 Σ) ως στοιχείο της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και τμήμα της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, αφετέρου επειδή μπορεί να συμβάλει στην οικονομία και στην εργασία, αλλά και στην τοπική κουλτούρα (ως στοιχείο του πολιτισμού). Τέλος, εξετάζονται τα προβλεπόμενα από τη Σύμβαση μέτρα και συσχετίζονται αυτά με τη νομολογία των δικαστηρίων, αλλά και άλλους θεσμούς του περιβαλλοντικού δικαίου, όπως την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, τις πράσινες δημόσιες συμβάσεις κλπ.

 

22. Τοπίο: θεσμικό πλαίσιο, απειλές και το σύμπλεγμα των υλικών και άυλων σημασιών του

Μόνικα Θέμου, Συγκοινωνιολόγος/Πολεοδόμος MSc, MA, στέλεχος ΥΠΕΝ

Άννα Αρβανιτάκη, Πολεοδόμος Χωροτάκτης, MSc MA, πρ. στέλεχος ΥΠΕΝ

 

Ο χωρικός σχεδιασμός, για 30 χρόνια πριν την κύρωση της ΕΣΤ, προσπάθησε αλλά δεν τα κατάφερε να προστατέψει τα τοπία όσο αποτελεσματικά θα θέλαμε. Παρόλα αυτά, άφησε σημαντική παρακαταθήκη από μελέτες και θεσμοθετήσεις, μέσα από διάφορα εργαλεία του (ΖΟΕ, ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ), που ‘έβαλαν στο χάρτη’ σημαντικά τοπία -και πέραν των ΤΙΦΚ- και ευαίσθητους χώρους (οι μετέπειτα Natura) και τα κάλυψαν με προστατευτικές ρυθμίσεις, έστω κι αν αυτές δεν εφαρμόστηκαν όσο και όπως θα έπρεπε.

Σήμερα, 12 χρόνια μετά τον κυρωτικό νόμο 3028/2010, σε επίπεδο πολιτικής τοπίου δεν έχουμε παρά τα πρόσφατα αναθεωρημένα Περιφερειακά Πλαίσια, τα οποία περιέχουν ζώνες τοπίου και αντίστοιχες κατευθύνσεις για τον υποκείμενο σχεδιασμό.

Ωστόσο, ο επερχόμενος σχεδιασμός των Δήμων και Δ. Ενοτήτων με ΤΠΣ, η αθρόα χρήση του ‘ειδικού’ χωρικού εργαλείου των ΕΠΣ για ευρεία γκάμα χωρικών επεμβάσεων από την κλίμακα ενός οικοπέδου μέχρι την κλίμακα μεγάλου υποδοχέα πολλών στρεμμάτων καθώς και μέχρι ολόκληρη ζώνη χωροταξικής κλίμακας (πχ δυτικές ακτές Ηπείρου) και τέλος οι μεμονωμένες αδειοδοτήσεις μεγάλων υποδομών (πχ ΑΠΕ) ή υποδοχέων, όλα αυτά χωρίς θεσμική υποχρέωση να αναλύσουν και λάβουν υπόψη τους το τοπίο στην κλίμακά τους κάθε φορά, δημιουργούν εύλογα ερωτήματα, που θα θίξει η παρουσίαση, για το κατά πόσο η χώρα θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της όταν οι νέες προσεγγίσεις για το Τοπίο και η ίδια η Ευρωπαϊκή Σύμβαση δεν είναι απλά μια αλλαγή νομοθεσίας αλλά ουσιαστικά αλλαγή παραδείγματος.

 

23. Ιστορία τοπίου κι εφαρμογές στην περιβαλλοντική εκπαίδευση

Έφη Γελαστοπούλου. Κοινωνική Λειτουργός, MSc Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

 

Η κατανόηση του τοπίου και της ιστορίας του είναι κρίσιμη για την αναγνώριση του σύνθετου πλέγματος των διαδικασιών που το διαμορφωνουν και το μεταβάλλουν. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση από την άλλη πλευρά είναι η διαδικασία η οποία βοηθά στην απόκτηση γνώσης του περιβάλλοντος και συνειδητοποίησης του πολυπαραγοντισμού που το επηρεάζει. Η Ιστορία Τοπίου μπορεί να βοηθήσει στην απόκτηση γνώσεων αλλά και στην κοινωνικο-κριτική διερεύνηση των αλληλένδετων διαστάσεων μέσα από πραγματικά παραδείγματα που ενθαρρύνουν την περιβαλλοντική μάθηση, τη συμμετοχή και την αναγνώριση των σχετικών συγκρούσεων που αναφύονται. Το πεδίο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης έχει δείξει ενδιαφέρον για τον “τόπο” και τις σχετικές με αυτόν έννοιες, αν και είναι περιορισμένες οι βιβλιογραφικές πηγές και οι εφαρμογές. Τα τελευταία χρόνια, εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας χρησιμοποιούνται ως εκπαιδευτικά εργαλεία, στον τομέα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης όμως είναι περιορισμένη η προσοχή που έχει δοθεί, ειδικά στην Ελλάδα. Εφαρμογές όπως το Ecotime Machine θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ειδικά σε επισκέψεις στο πεδίο για την αναγνώριση της κοινωνικής βάσης περιβαλλοντικών ζητημάτων, της αναγνώρισης των σχέσεων μεταξύ των πολιτιστικών, γεωγραφικών, κοινωνικών, οικονομικών και φυσικών στοιχείων του τοπίου. Μέσα από τη συζήτηση γίνεται μια εισαγωγή για την Ιστορία Τοπίου στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και την ανάγκη εισαγωγής νέων προσεγγίσεων και εργαλείων για την ενίσχυση εμπειριών σε σχέση με τον “τόπο”.

 

24. Μετέωρα, ένα φωτογραφικό ταξίδι στο τοπίο πέρα από την «carte postale»

Δημήτρης Βαβύλης, Βιολόγος/Φωτογράφος Φύσης

 

Τα εμβληματικά βράχια των Μετεώρων με τα εντυπωσιακά τους μοναστήρια αποτελούν ένα Μνημείο της Παγκόσμια Κληρονομιάς της UNESCO. Είναι γνωστά στα πέρατα του κόσμου και το τοπίο τους έχει φωτογραφηθεί αμέτρητες φορές. Όμως η πλειονότητα περιηγητών και των τουριστών περιορίζεται σε αυτές τις λίγες -εντυπωσιακές μεν- εικόνες και φωτογραφίες από τα διάσημα σημεία θέας των κεντρικών βράχων. Λίγοι είναι αυτοί που πεζοπορούν στην βάση των βράχων, ακόμη δε λιγότεροι είναι αυτοί που βγαίνουν από την πεπατημένη και εξερευνούν την ευρύτερη περιοχή. Λίγο πιο πέρα όμως από τα δημοφιλή και τουριστικά βράχια απλώνεται ένα ιδιαίτερο ημιορεινό αγροδασικό τοπίο. Ένα τοπίο «ζωντανό», ετερογενές και δυναμικό που συνδιαμορφώνεται από τις δυνάμεις της φύσης και του ανθρώπου με προεξέχουσα την κτηνοτροφία. Οι μικρές κοινότητες της περιοχής αλλά και η βιοποικιλότητα δίνουν έναν αγώνα ενάντια στον χρόνο, απειλούνται με εξαφάνιση και προσπαθούν να βρουν την «θέση» τους σε έναν κόσμο που αλλάζει.  Σε αυτήν την παρουσίαση θα προσπαθήσουμε, με μέσο την φωτογραφία,  να εξερευνήσουμε το τοπίο των «κρυφών Μετέωρων» δίνοντας έμφαση στις δυνάμεις που το διαμορφώνουν.

 

25. Τα μονοπάτια στο Γράμμο και το Βίτσι/Βέρνο ως τομές στην ιστορία και τη μνήμη του Τοπίου

Γιάννης Ζιώγας, Καθηγητής, Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Διευθυντής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος: «Εικαστικές τέχνες και τοπίο: προσεγγίσεις του φυσικού και αστικού χώρου»

 

Το τοπίο σχηματίζεται από τις πολυσχιδείς προβολές όσων το διασχίζουν ανακαλύπτοντας σε αυτό τα ίχνη των εγγεγραμμένων πραγματικοτήτων που συναντούν κατά μήκος των διαδρομών. Το τοπίο δεν είναι η αισθητηριακή του πρόσληψη, αυτή δεν αποτελεί παρά μόνο την αρχική αφορμή. Το τοπίο σχηματίζεται από τη νοητική ανασύνθεση των ενσώματων εμπειριών εκείνων που το διασχίζουν, και κυρίως όσων το περπατούν. Το σώμα του περιπατητή δημιουργεί τομές στο τοπίο, μονοπάτια διαδρομών, που ενεργοποιούν ριζωματικές διαδικασίες. Τα μονοπάτια στο Γράμμο, Βαρνούντα, Βέρνο και την περιοχή των Πρεσπών λειτουργούν ως τομές στον χώρο του τοπίου της Δυτικής Μακεδονίας επιτρέποντας στον περιπατητή να ανασυνθέτει την πρόσληψη του κάθε φορά που κινείται μέσα σε αυτό. Στην εισήγηση προσεγγίζονται, σύμφωνα με τα παραπάνω, τα μονοπάτια Γράμμουστα/Αλεβίτσα (Γράμμος), Συμμαχική Οδός (Πρέσπες), Χαρακώματα Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (Βέρνο).